“Trzeba wspomnieć o relacjach z “zastępcami i surogatami rodziców”, do których dziecko może się przywiązać i którzy mogą odgrywać ważną rolę w jego życiu. Bywa tak zwłaszcza, gdy dzieci znajdują w nich bezpieczeństwo, którego szukali, ale nie mogli osiągnąć z własnymi rodzicami (…). W późniejszym wieku obiektami przywiązania odlanymi w rodzicielskiej formie mogą stać się duchowni, mentorzy i i terapeuci. Budząc zaufanie, zapewniają oni bezpieczną przystań, w której można odzyskać poczucie pewności i zmieniać swój obraz relacji i samego siebie.” (Mary Ainsworth, 1985)
W 1969 roku, po śmierci Freuda, John Bowlby stworzył koncepcję wykraczającą poza nurt relacji z obiektem, korzystając z osiągnięć etologii i psychologii rozwojowej. Jego teoria umożliwia dokładniejsze diagnozy, badania empiryczne i uogólnienia niż klasyczna psychoanaliza. Bowlby szczególną uwagę poświęcił więzi niemowlęcia z głównym opiekunem, który pełni funkcje „figury przywiązania” – zapewnia bezpieczne schronienie w sytuacjach stresu i umożliwia eksplorację otoczenia w sprzyjających warunkach.
Badania Mary Ainsworth z 1978 roku pozwoliły zidentyfikować trzy wzorce przywiązania u dzieci w wieku od roku do dwóch lat: bezpieczne, lękowo-ambiwalentne i unikowe. W pierwszym dziecko czuje się pewnie dzięki dostępności matki. W drugim, niepewność co do reaktywności matki prowadzi ukształtowania się u dziecka wzorca niepokoju i zależności. W przypadku unikowego przywiązania opiekun nie spełnia roli schronienia ani bazy, a dziecko zaczyna stale oczekiwać odrzucenia swoich prób zbliżenia.
Ainsworth (1985) zauważyła, że dzieci mogą jednak tworzyć więzi z “surogatami rodziców” takimi jak “starsze rodzeństwo lub inni krewni, liderzy młodzieżowi, trenerzy sportowi i specjalni nauczyciele”. Zapewniają oni korekcyjne poczucie bezpieczeństwa i mogą wpływać na poczucie pewności dziecka w relacji ze sobą i światem. W podejściu ISTDP Josette ten Have de Labije zwróciła uwagę nawet na rolę domowych zwierząt w kształtowaniu zdrowych więzi. Co ważne w kontekście tego artykułu, Ainsworth wymieniała nie tylko terapeutów, ale także duchownych z ich przekonaniem o istnieniu dobrego i akceptującego Boga jako zastępcze figury przywiązania, co otworzyło drogę do postrzegania nawrócenia i praktyk religijnych jako prób budowania intrapsychicznych więzi z uwewnętrznionym dobrym obiektem.
Model Bowlby’ego pozwala analizować potrzebę więzi w dorosłym życiu bez negatywnych konotacji, takich jak „regresja”, „symbiotyczna zależność” czy “magiczne myślenie”. Według Bowlby’ego potrzeba obecności opiekuna trwa przez całe życie i nie jest infantylnym popędem. Religia może zaspokajać tę potrzebę w dojrzały sposób, podobnie jak romantyczna miłość, bez cofania się do dziecięcych zależności.
Hazan i Shaver (1987) zauważyli, że dziecięce wzorce przywiązania wpływają na podejście dorosłych do relacji romantycznych. Skłonność do unikania bliskości lub lękowej zależności wobec partnera odzwierciedla nasze wzorce ukształtowane w dzieciństwie. Działa to jednak też w drugą stronę – relacje miłosne, zrozumienie, bliskość i lojalność ukochanych, mogą korygować i uzdrawiać obraz innych ludzi oraz siebie. Związek nie jest tylko próbą kompensowania swoich deficytów i lęków przed samotnością i pochłonięciem.
W latach 90-tych Hazan i Shaver zaobserwowali podobne wzorce w relacjach religijnych. Tak jak w miłości romantycznej, religijność może być analizowana z perspektywy teorii przywiązania. Autorzy powołują się w swoich pracach na ewolucyjnego socjologa i teologa Gordona Kaufmana, który w swoich naturalistycznych pismach zwrócił uwagę na podobieństwo chrześcijańskiego Boga do idealnej figury bezpiecznego przywiązania Bowlby’ego. Pisał on, że “idea Boga jest ideą absolutnie adekwatnej figury przywiązania… Myślimy o nim jak o opiekuńczym rodzicu, na którym zawsze można polegać i który jest stale dostępny dla swoich dzieci, gdy są w potrzebie”.
Jeśli chodzi o religie nieteistyczne znana jest kolekcja Daniela Seligmana (2010, za: Radoń, 2017) dziewięciu kluczowych jakości ludzkiego życia, które rozwijają się dzięki wywodzącej się z religii buddyjskiej medytacji: regulacja funkcji ciała, emocji i lęku, wgląd, komunikacja i elastyczność reakcji, empatia, intuicja i moralność.
Badania przywoływane przez Seligmana pokazują trzy wzajemne zależności. Po pierwsze, wymienione dziewięć jakości zależy od regulujących funkcji kory przedczołowej, która aktywizuje się poprzez duchową praktykę medytacyjną. Po drugie, pozycje 1-7 mogłyby znaleźć się również na osobnych listach wyliczających skutki bezpiecznego przywiązania niemowląt do opiekunów oraz pacjentów do terapeutów. Wynika z tego, że bezpieczne przywiązanie wspiera rozwój i wzrost kory przedczołowej podobnie jak praktyki medytacyjne, przywracają więc też one w ten sposób zdolność do bezpiecznego przywiązania. Po trzecie, jakości te mogą być nie tylko rezultatem pozytywnych związków interpersonalnych z innymi istotami ludzkimi – ale również pozytywnych związków intrapersonalnych wewnątrz jednej osoby, poprzez jej relację z dobrą, wewnętrzną przestrzenią.
Widzimy więc, jak na terapii ISTDP możemy zbadać, na ile religijność pacjenta została wbudowana w jego system obronny i działa w służbie jego surowego superego, gdy związana jest ona z wczesnymi doświadczeniami traumy przywiązaniowej. Dzięki takiej analizie można odsłonić dobroczynność idei Boga lub absolutu z przesłaniającego ją neurotycznego obrazu i odseparować od niego. Oprócz tego, duchowość odkrywana w gabinecie może okazać się oknem, przez które terapeuta wraz z pacjentem dostrzegą już istniejący wewnętrzny krajobraz dobrej więzi z absolutem, jeśli taka zastępczo stworzyła się w obszarze duchowości, gdy rodzice nie byli dostępni.
Autorka: Agata Sobiecka
Bibliografia
- Ainsworth M. D., (1985). Attachments across the life span. Bulletin of the New York Academy of Medicine, 61(9), 792–812.
- Kirkpatrick, L. A., & Shaver, P. R. (1990). Attachment theory and religion: Childhood attachments, religious beliefs, and conversion. Journal for the Scientific Study of Religion, 29(3), 315–334.
- Radoń, S. (2017). Specyfika, funkcje i mechanizmy stanów medytacyjnych na podstawie badań neuropsychologicznych nad uważnością. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sectio J – Paedagogia-Psychologia, 30(1), 111.
- Sacha, M. „Duchowość: nowa psychoanaliza, stare problemy…”, w: Religia, religijność, duchowość. W poszukiwaniu nowych perspektyw, red. Halina Grzymała-Moszczyńska, Dominika Motak (s. 45-53), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 2015.
